ઉત્તરાયણનું મહત્ત્વ ::મકરસંક્રાંતિના ધાર્મિક અને આધ્યાત્મિક મહત્ત્વ વિશેની તે 10 બાબતો Significance of Uttarayana :: Those 10 things about the religious and spiritual significance of Makar Sankranti

મકરસંક્રાંતિ એ એક એવો તહેવાર છે જે દેશભરમાં વિવિધ સંસ્કૃતિ અને ધર્મના લોકો દ્વારા ઉજવવામાં આવે છે. દેશભરમાં એવાં ઘણાં રાજ્યો છે, જ્યાં મકરસંક્રાંતિને માત્ર અલગ-અલગ નામોથી જ ઓળખવામાં આવતી નથી, પરંતુ ઘણી ધાર્મિક માન્યતાઓ પણ અલગ-અલગ છે. આ તહેવારનો સૂર્યના રાશિચક્ર-પરિવર્તન, સ્વાસ્થ્ય અને જીવનશૈલી સાથે પણ ઊંડો સંબંધ છે. આ બધાની સાથે સાથે મકરસંક્રાંતિ લોકોની ધાર્મિક આસ્થાનો તહેવાર છે. વધુમાં, આ તહેવાર ખેડૂતોની મહેનત સાથે પણ જોડાયેલો છે, કારણ કે આ દિવસથી લણણીનો સમય શરૂ થાય છે. મકરસંક્રાંતિના ધાર્મિક અને આધ્યાત્મિક મહત્ત્વ વિશેની તે 10 બાબતો જોઈએ 

ઉત્તરાયણ શરૂ થાય છે

• સૌર માસના બે ભાગ હોય છે, ઉત્તરાયણ અને દક્ષિણાયણ. જ્યારે સૂર્ય મકર રાશિમાં જાય છે ત્યારે ઉત્તરાયણ શરૂ થાય છે અને જ્યારે કર્ક રાશિમાં જાય છે ત્યારે દક્ષિણાયન શરૂ થાય છે. દરમિયાન તુલા સંક્રાંતિ આવે છે. ઉત્તરાયણનો અર્થ છે કે તે સમયથી પૃથ્વીનો ઉત્તર ગોળાર્ધ સૂર્ય તરફ વળે છે, તેથી સૂર્ય ઉત્તરથી ઉગવાનું શરૂ કરે છે. તેને 'સોમ્યાયન' પણ કહેવાય છે. સૂર્ય ઉત્તરાયણ 6 મહિના અને દક્ષિણાયન 6 મહિના સુધી રહે છે. તેથી આ તહેવારને 'ઉત્તરાયણ' તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે. મકરસંક્રાંતિ અને કર્ક સંક્રાંતિ વચ્ચેના 6 મહિનાના સમયગાળાને 'ઉત્તરાયણ' કહેવામાં આવે છે. આ દિવસથી દિવસો ધીરે ધીરે લાંબા થવા લાગે છે.

હિંદુ દેવતાઓનો દિવસ શરૂ થાય છે

• ધર્મશાસ્ત્ર અનુસાર, દેવતાઓનો દિવસ મકરસંક્રાંતિથી શરૂ થાય છે, જે અષાઢ મહિના જે સુધી ચાલે છે. દેવતાઓની રાત્રિની શરૂઆત કર્ક સંક્રાંતિથી થાય છે. એટલે કે મનુષ્યનું એક વર્ષ દેવતાઓના એક દિવસ અને રાત બરાબર છે. મનુષ્ય માટે એક મહિનો પૂર્વજો માટે એક દિવસ છે. તેમનો દિવસ શુક્લ પક્ષ અને રાત્રિ કૃષ્ણ પક્ષ છે.

ગીતામાં મહત્ત્વ

•  ઉત્તરાયણનું મહત્ત્વ સમજાવતાં ભગવાન શ્રી કૃષ્ણએ ગીતામાં કહ્યું છે કે, ઉત્તરાયણના 6 મહિનાના શુભ કાળમાં જ્યારે સૂર્ય ભગવાન ઉત્તરાયણ હોય અને પૃથ્વી તેજ રહે તો આ પ્રકાશમાં શરીરનો ત્યાગ કરવાથી વ્યક્તિનો પુનર્જન્મ થતો નથી, આવા લોકો બ્રહ્મને પ્રાપ્ત કરે છે. ઊલટું જ્યારે સૂર્ય દક્ષિણાયનમાં હોય છે ત્યારે પૃથ્વી અંધકારમય બની જાય છે અને આ અંધકારમાં શરીર છોડીને ફરી જન્મ લેવો પડે છે. આ જ કારણ હતું કે, જ્યાં સુધી સૂર્ય ઉત્તર તરફ ન જાય ત્યાં સુધી ભીષ્મ પિતામહે પોતાનું શરીર છોડ્યું ન હતું.

સમગ્ર ભારતનો તહેવાર

•  મકરસંક્રાંતિનો તહેવાર બ્રહ્મા, વિષ્ણુ, મહેશ, ગણેશ, આદ્યશક્તિ અને સૂર્યની ઉપાસના અને ઉપાસનાનો પવિત્ર તહેવાર છે. મકરસંક્રાંતિનો તહેવાર સમગ્ર ભારતમાં ઉજવવામાં આવે છે. તે સૂર્ય-ઉપાસનાનો તહેવાર છે. જે ભારતનાં પ્રાંતોમાં જુદા જુદા નામોથી ઓળખાય છે. ભારતના અલગ-અલગ પ્રાંતોમાં આ તહેવારની ઉજવણીની રીતો અલગ-અલગ છે, પરંતુ તે બધા પાછળનો મૂળ વિચાર સૂર્યની પૂજા કરવાનો છે. લોહરી, પોંગલ અને બિહુ તહેવારો સંક્રાંતિની આસપાસ ઉજવવામાં આવે છે. આ બધા સંક્રાંતિના સ્થાનિક સ્વરૂપો છે.

• મકરસક્રાંતિને કાઈટ ફેસ્ટિવલ, તિલ સક્રાંતિ વગેરે નામોથી પણ ઓળખવામાં આવે છે. આ દિવસે પવિત્ર નદીમાં સ્નાન કરવાનું, તલ અને ગોળ ખાવાનું  અને સૂર્યને અર્ધ્ય અર્પણ કરવાનું મહત્ત્વ છે. આ દિવસ દાન અને પૂજા માટે મહત્ત્વપૂર્ણ છે. મકરસંક્રાંતિ સાથે તમામ પ્રકારના રોગ અને દુ:ખ દૂર થવા લાગે છે. વાતાવરણની શુષ્કતા ઓછી થવા લાગે છે.

હિંદુ ધર્મશાસ્ત્રો પ્રમાણે દેવતાઓનો દિવસ મકરસંક્રાંતિથી શરૂ થાય છે, જે અષાઢ મહિના સુધી ચાલે છે. મનુષ્યનું એક વર્ષ દેવતાઓના એક દિવસ અને રાત બરાબર છે.

નવા સૌર વર્ષની શરૂઆત

 આ દિવસને નવા સૌર વર્ષની શરૂઆત માનવામાં આવે છે. જ્યારે સૂર્ય એક રાશિ છોડીને બીજી રાશિમાં પ્રવેશ કરે છે, ત્યારે બીજો મહિનો શરૂ થાય છે. સૌરમાસની 12 રાશિઓ અને 12 મહિના છે. વાસ્તવમાં, હિન્દુ ધર્મમાં કેલેન્ડર સૂર્ય, ચંદ્ર અને નક્ષત્ર પર આધારિત છે. સૂર્ય પર આધારિતને સૂર્યવર્ષ, ચંદ્ર પર આધારિતને ચાંદ્રવર્ષ અને નક્ષત્ર પર આધારિત નક્ષત્રવર્ષ કહેવાય છે. જેમ ચાંદ્રવર્ષના બે ભાગ હોય છે - શુક્લપક્ષ અને કૃષ્ણપક્ષ, તેવી જ રીતે સૌરવર્ષના બે ભાગ છે - ઉત્તરાયણ અને દક્ષિણાયન. સૌર વર્ષનો પ્રથમ મહિનો જાન્યુઆરી છે જ્યારે ચંદ્ર વર્ષનો મહિનો ચૈત્ર છે. નક્ષત્ર વર્ષનો પ્રથમ મહિનો ચિત્રા છે.

લણણીનો સમય

વસંતઋતુની ઋતુ પણ આ દિવસથી શરૂ થાય છે અને પાકના આગમનની ઉજવણી કરવા માટે આ તહેવાર સમગ્ર સંયુક્ત ભારતમાં ઉજવવામાં આવે છે. ખરીફ પાકની કાપણી થઈ ગઈ હોય છે અને રવિ પાક ખેતરોમાં લહેરાઈ રહ્યો હોય છે. સરસવના ફૂલો ખેતરમાં મોહક લાગતા હોય છે.

પૌરાણિક હકીકત

• મહાભારતના સમયગાળા દરમિયાન, ભીષ્મ પિતામહે પોતાનું શરીર છોડવા માટે મકર સંક્રાંતિ પસંદ કરી હતી. મકરસંક્રાંતિના દિવસે ગંગાજી ભગીરથની પાછળ ગયા અને સમુદ્રમાં કપિલ મુનિના આશ્રમમાં મળ્યા. મહારાજ ભગીરથે આ દિવસે તેમના પૂર્વજોને તર્પણ અર્પણ કર્યું હતું, તેથી મકરસંક્રાંતિના દિવસે ગંગાસાગરમાં મેળાનું આયોજન કરવામાં આવે છે. આ દિવસે સૂર્ય એક મહિના માટે પોતાના પુત્ર શનિના ઘરે જાય છે, કારણ કે શનિ મકર રાશિનો સ્વામી છે. આ દિવસે ભગવાન વિષ્ણુએ રાક્ષસોનો નાશ કરીને યુદ્ધનો અંત જાહેર કર્યો હતો. તેણે મંદાર પર્વતમાં તમામ રાક્ષસોનાં માથાં દફનાવ્યા. તેથી, આ દિવસને દુષ્ટતા અને નકારાત્મકતાને દૂર કરવાનો દિવસ માનવામાં આવે છે.

આ તહેવારનું ભૌગોલિક વર્ણન

પૃથ્વી સૂર્યની આસપાસ 23.5 ડિગ્રી ધરી પર ફરે છે, પછી એક વર્ષમાં ચાર પરિસ્થિતિઓ હોય છે, જ્યારે સૂર્યના સીધા કિરણો 21મી માર્ચ અને 23મી સપ્ટેમ્બરે વિષુવવૃત્ત પર પહોંચે છે, 21મી જૂને કર્કના ઉષ્ણકટિબંધ અને તે 22 ડિસેમ્બરે મકર રાશિના ઉષ્ણકટિબંધ પર પડે છે. હકીકતમાં, ચંદ્રનો માર્ગ 27 નક્ષત્રોમાં વહેંચાયેલો છે, જ્યારે સૂર્યનો માર્ગ 12 રાશિઓમાં વહેંચાયેલો છે. ભારતીય જ્યોતિષશાસ્ત્રમાં, આ 4 પરિસ્થિતિઓને 12 સંક્રાંતિમાં વહેંચવામાં આવી છે, જેમાંથી 4 સંક્રાંતિ મહત્ત્વપૂર્ણ છે - મેષ, તુલા, કર્ક અને મકર સંક્રાંતિ.

ઐતિહાસિક તથ્યો: મકરસંક્રાંતિની ઉત્પત્તિ

• ઐતિહાસિક તથ્યો: મકરસંક્રાંતિની ઉત્પત્તિ બહુ પ્રાચીન છે. ઉત્તરાયણના છ મહિનાનો ઉલ્લેખ ઉપનિષદો અને બ્રાહ્મણ ગ્રંથોમાં આવે છે. તેમાં 'અયાન' શબ્દ આવે છે, જેનો અર્થ થાય છે 'પાથ' અથવા 'સ્થળ'. ગૃહ્ય સૂત્રોમાં, 'ઉદગાયન' ઉનાને દર્શાવે છે  જ્યાં ઉત્તરાયણ વગેરે જેવા સમયગાળા દરમિયાન ધાર્મિક વિધિઓ કરવાની પદ્ધતિનું સ્પષ્ટ વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે. 'ઉદગાયન' ઘણી સદીઓ પહેલાથી એક શુભ કાળ માનવામાં આવે છે.

વારયુક્ત સંક્રાંતિ

•  આ વારસંક્રાંતિ સાત પ્રકારની હોય છે, જેમાં સાત નામ હોય છે, જેનો ઉલ્લેખ અઠવાડિયાના એક દિવસ અથવા ચોક્કસ નક્ષત્રના જોડાણના આધારે કરવામાં આવે છે; તેઓ છે - મંદા, મંદાકિની, ધ્વંક્ષી,ગોરા, મહોદરી, રક્ષાસી અને મિશિતા. ઘોર રવિવારે, મેષ કે કર્ક કે મકરસંક્રાંતિ, સોમવારે ધ્વંક્ષી, મંગળવારે મહોદરી, બુધવારે મંદાકિની, ગુરુવારે મંદા, શુક્ર વારે મિશિતા અને શનિ વારે રક્ષા થાય છે. 
• આ ઉપરાંત કોઈપણ સંક્રાંતિ જેવી કે મેષ અથવા કર્ક વગેરેને મંદ, મંદાકિની, ધ્વંક્ષી, ઘોર, મહોદરી, રક્ષાસી, મિશ્ર કહેવામાં આવે છે, જો તે ધ્રુવ, મૃધુ, ક્ષિપ્ર, ઉગ્ર, ચર, ક્રૂર અથવા મિશ્ર નક્ષત્ર સાથે તે ક્રમમાં જોડાયેલ હોય છે.

નક્ષત્ર સાથેની સંક્રાતિ

  27 અથવા 28 નક્ષત્રને સાત ભાગોમાં વહેંચવામાં આવ્યા છે - ધ્રુવ (અથવા સ્થિર) - ઉત્તરાફાલ્ગુની, ઉત્તરાષાઢા, ઉત્તરાભાદ્રપદ, રોહિણી. મૃદુ - અનુરાધા, ચિત્રા, રેવતી, મૃગશીર્ષ. ક્ષિપ્ર (અથવા લધુ, અશ્વિની) - કૃતિકા, વિશાખા. 

અમારા ધાર્મિક ગ્રુપમાં જોડાવવા