મહા શિવરાત્રી એ વાર્ષિક હિંદુ તહેવાર છે, જે પ્રજનન અને પારિવારિક સંવાદિતા સાથે સંકળાયેલ છે. શિવ અને રાત્રી - બે શબ્દો પરથી ઉતરી આવેલ છે - તેનો શાબ્દિક અર્થ થાય છે "ભગવાન શિવની રાત્રિ" અને તે મહાન હિન્દુ દેવતાને સમર્પિત છે જે બ્રહ્માંડનું સર્જન, રક્ષણ અને પરિવર્તન કરે છે.
શિવરાત્રિ સંબંધિત કથાઓ
સમુદ્રના મંથનથી અમર અમૃત ઉત્પન્ન થવાની ખાતરી હતી, પરંતુ તેની સાથે હલાહલ નામનું ઝેર પણ ઉત્પન્ન થયું. હલાહલ ઝેરમાં બ્રહ્માંડનો નાશ કરવાની ક્ષમતા હતી અને તેથી માત્ર ભગવાન શિવ જ તેનો નાશ કરી શકે છે. ભગવાન શિવે હલાહલ નામનું ઝેર પોતાના ગળામાં રાખ્યું હતું. ઝેર એટલું શક્તિશાળી હતું કે ભગવાન શિવ ખૂબ પીડાથી જાગી ગયા અને તેમનું ગળું ખૂબ જ વાદળી થઈ ગયું. આ કારણે ભગવાન શિવ 'નીલકંઠ'ના નામથી પ્રસિદ્ધ છે. સારવાર માટે, ચિકિત્સકોએ દેવતાઓને ભગવાન શિવને આખી રાત જાગતા રહેવાની સલાહ આપી. આમ, ભગવાન શિવના ચિંતનમાં ભગવાને તકેદારી રાખી. શિવને માણવા અને જગાડવા માટે, દેવતાઓએ વિવિધ નૃત્યો અને સંગીત વગાડ્યું. સવાર પડતાની સાથે જ ભગવાન શિવે તેમની ભક્તિથી પ્રસન્ન થઈને બધાને આશીર્વાદ આપ્યા. શિવરાત્રી એ આ પ્રસંગની ઉજવણી છે, જેમાં શિવે વિશ્વને બચાવ્યું હતું. ત્યારથી આ દિવસે ભક્તો ઉપવાસ કરે છે.
ALSO READ કષ્ટભંજન દેવ સત્ય છે સાળંગપુર હનુમાનજી મંદિર
શિકારી દંતકથા
એકવાર પાર્વતીજીએ ભગવાન શિવશંકરને પૂછ્યું, 'આટલી શ્રેષ્ઠ અને સરળ ઉપાસના કઈ છે, જેના દ્વારા નશ્વર જગતના જીવો સરળતાથી તમારી કૃપા પ્રાપ્ત કરી શકે ?' જવાબમાં શિવજીએ 'શિવરાત્રી' વ્રતની પદ્ધતિ કહીને પાર્વતીને આ વાર્તા સંભળાવી - 'એક સમયે ચિત્રભાનુ નામનો એક શિકારી રહેતો હતો. તે પ્રાણીઓને મારીને પોતાના પરિવારનું ભરણપોષણ કરતો હતો. તે એક શાહુકારનો દેવાદાર હતો, પરંતુ સમયસર તેની પૈસા ચૂકવી શક્યો ન હતો. ગુસ્સે ભરાયેલા શાહુકારે શિકારીને શિવમઠમાં કેદ કરી દીધો. યોગાનુયોગ એ દિવસે શિવરાત્રિ હતી.
શિકારી ધ્યાનસ્થ થઈને શિવ સંબંધિત ધાર્મિક વાતો સાંભળતો રહ્યો. તેમણે ચતુર્દશી પર શિવરાત્રી વ્રતની કથા પણ સાંભળી હતી. સાંજ પડતાં જ શાહુકારે તેને પોતાની પાસે બોલાવ્યો અને પૈસા ચૂકવવાની વાત કરી. બીજા દિવસે તમામ દેવું પરત કરવાનું વચન આપીને શિકારીને બંધનમાંથી મુક્ત કરવામાં આવ્યો. નિત્યક્રમ મુજબ તે જંગલમાં શિકાર કરવા નીકળ્યો હતો. પરંતુ આખો દિવસ જેલવાસમાં હોવાને કારણે તે ભૂખ અને તરસથી પરેશાન હતો. શિકાર માટે, તેણે તળાવના કિનારે એક વેલા-વૃક્ષ પર પડાવ બનાવવાનું શરૂ કર્યું. બાલ વૃક્ષની નીચે એક શિવલિંગ હતું જે પાંદડાઓથી ઢંકાયેલું હતું. શિકારી વ્યક્તિને શોધી શક્યો નહીં.
પડાવ બનાવતી વખતે તેણે જે ડાળીઓ તોડી હતી તે આકસ્મિક રીતે શિવલિંગ પર પડી હતી. આ રીતે આખો દિવસ ભૂખ્યા અને તરસ્યા શિકારીનું વ્રત કરવામાં આવ્યું અને શિવલિંગ પર બેલીના પાન પણ ચઢાવવામાં આવ્યા. રાત્રીના એક વાગ્યા બાદ સગર્ભા હરણી પાણી પીવા તળાવમાં પહોંચી હતી. શિકારીએ ધનુષ્ય પર તીર મૂકીને દોરી ખેંચતાં જ હરણે કહ્યું, 'હું ગર્ભવતી છું. જલ્દી જન્મ આપશે. તમે એક જ સમયે બે આત્માઓની હત્યા કરશો, જે યોગ્ય નથી. હું બાળકને જન્મ આપીને તરત જ તમારી સમક્ષ હાજર થઈશ, પછી મને મારી નાખો.' શિકારીએ ફાંસો છૂટો કર્યો અને હરણી જંગલી ઝાડીઓમાં ગાયબ થઈ ગઇ.
થોડા સમય પછી ત્યાંથી બીજો બીજી હરણી નીકળી. શિકારી વાદળ નવ પર હતો નજીક આવીને તેણે ધનુષ્યને તીર પર મૂક્યું. પછી તેને જોઈને હરણી એ નમ્રતાપૂર્વક વિનંતી કરી, 'હે પારધી ! હું થોડા સમય પહેલા ઋતુ કાળમાંથી નિવૃત્ત થઇ છું. હું એક વિષયાસક્ત કુંવારી છું. હું મારા પ્રિયતમની શોધમાં ભટકી રહ્યો છું. હું મારા પતિને મળ્યા પછી તરત જ તમારી પાસે આવીશ.' શિકારીએ તેને પણ જવા દીધી બે વાર શિકાર ગુમાવવાથી તે પરેશાન હતો. તે ચિંતિત થઈ ગયો. રાતનો છેલ્લો સમય હતો. ત્યાર બાદ તેના બાળકો સાથે ત્યાંથી બીજી હરણી શિકારી માટે આ એક સુવર્ણ તક હતી. તેણે ધનુષ્ય પર તીર મુકવામાં વાર ન લાગી. તે તીર છોડવા જ હતો ત્યારે હરણીએ કહ્યું, 'ઓ પારધી !' આ બાળકોને તેમના પિતાને સોંપીને હું પરત આવીશ. આ સમયે શિકારી મારી સામે હસી પડ્યો અને બોલ્યો, મારી સામે શિકાર છોડી દો, હું એવો મૂર્ખ નથી. મેં અગાઉ પણ બે વાર મારો શિકાર ગુમાવ્યો છે. મારા બાળકો ભૂખ અને તરસથી પીડાતા હશે. જવાબમાં મૃગીએ ફરી કહ્યું, જેમ તમારા બાળકોનો પ્રેમ તમને પરેશાન કરે છે, તેમ હું પણ છું. તેથી જ હું બાળકોના નામ પર થોડો સમય જીવન માંગું છું. હે પારધી! મારા પર વિશ્વાસ કરો, હું તેમને તેમના પિતા સાથે છોડીને તરત જ પાછા આવવાનું વચન આપું
હરણીનાનમ્ર અવાજ સાંભળીને શિકારીને તેના પર દયા આવી. તેણે તે હરણીને પણ ભાગી જવા દીધો શિકારની ગેરહાજરીમાં, વેલા-વૃક્ષ પર બેઠેલો શિકારી પાંદડા તોડીને નીચે ફેંકી રહ્યો હતો. જ્યારે પ્રભાત થવાનો હતો ત્યારે એ જ રસ્તે એક મજબૂત હરણ આવ્યો. શિકારીએ વિચાર્યું કે તે ચોક્કસપણે તેનો શિકાર કરશે. શિકારીનું બાણ જોઈને હરણએ મધુર સ્વરે કહ્યું, ઓ પારધી ભાઈ! જો તમે મારી સમક્ષ આવતા ત્રણ હરણી અને નાના બાળકોને મારી નાખ્યા હોય, તો મને પણ મારવામાં વિલંબ કરશો નહીં, જેથી મને તેમના વિયોગમાં એક ક્ષણ માટે પણ પીડા ન ભોગવવી પડે. હું એ હરણીનો પતિ છું. જો તમે તેમને જીવન આપ્યું છે, તો કૃપા કરીને મને પણ જીવનની થોડી ક્ષણો આપો. હું તેને મળ્યા પછી તમારી સમક્ષ હાજર થઈશ.
કષ્ટભંજન દેવ સત્ય છે સાળંગપુર હનુમાનજી મંદિર
હરણની વાત સાંભળીને આખી રાતની ઘટનાઓ શિકારીની સામે ફરતી રહી, તેણે હરણની આખી વાત કહી. ત્યારે હરણએ કહ્યું, 'મારી ત્રણ પત્નીઓ જે રીતે વ્રત લઈને ગઈ છે, મારા મૃત્યુ પછી તેઓ તેમના ધર્મનું પાલન કરી શકશે નહીં. તેથી, જેમ તમે તેને વિશ્વાસુ તરીકે છોડી દીધી છે, તેમ મને પણ જવા દો. હું તે બધા સાથે ટૂંક સમયમાં તમારી સમક્ષ હાજર થઈશ.' ઉપવાસ, રાત્રિ જાગરણ અને શિવલિંગ પર બેલીપત્ર અર્પણ કરીને શિકારીનું હિંસક હૃદય શુદ્ધ થયું હતું. તેમનામાં ભગવદ શક્તિનો વાસ હતો. તેના હાથમાંથી ધનુષ અને તીર સરળતાથી પડી ગયા. તેમનું હિંસક હૃદય ભગવાન શિવની કૃપાથી કરુણાપૂર્ણ લાગણીઓથી ભરેલું હતું. પોતાના ભૂતકાળના કાર્યોને યાદ કરીને તે પસ્તાવાની જ્યોતમાં સળગવા લાગ્યો.
થોડા સમય પછી, હરણ તેના પરિવાર સાથે શિકારીની સામે દેખાયો, જેથી તે તેમનો શિકાર કરી શકે, પરંતુ જંગલી પ્રાણીઓની આવી સત્યતા, સત્યતા અને સામૂહિક પ્રેમ જોઈને શિકારીને ખૂબ જ દોષિત લાગ્યું. તેની આંખમાંથી આંસુનું પૂર વહી ગયું. તે હરણ પરિવારને ન મારવાથી, શિકારીએ તેના કઠણ હૃદયને પ્રાણીઓની હિંસાથી દૂર કરી અને તેને હંમેશા માટે નરમ અને દયાળુ બનાવી દીધું. સમગ્ર દેવ સમાજ પણ આ ઘટનાને દેવલોકમાંથી જોઈ રહ્યો હતો. પ્રસંગ પૂરો થતાં જ દેવતાઓએ પુષ્પોની વર્ષા કરી હતી. પછી શિકારી અને હરણ પરિવારે મોક્ષ મેળવ્યો.
