સત્ય પાલક( રાજા હરિશ ચંદ્ર)

 

સત્ય પાલક( રાજા હરિશ ચંદ્ર)

             

             सत्येन रक्ष्यते धर्मो विद्याऽभ्यासेन रक्ष्यते।
              मृज्यया रक्ष्यते रुपं कुलं वृत्तेन रक्ष्यते।।     

ધર્મનું રક્ષણ સત્યથી, વિદ્યાનું રક્ષણ અભ્યાસ થી,  રુપનું સ્વચ્છતાથી, કુટુંબનું રક્ષણ આચરણથી રક્ષણ થાય છે.

     જ્યારે પણ સત્યની ચર્ચા થાય છે ત્યારે રાજા હરિશ્ચંદ્રનું નામ ચોક્કસ લેવામાં આવે છે.  રાજા હરિશ્ચંદ્ર સત્ય બોલવા અને વચન પાળવા માટે પ્રખ્યાત હતા.  તેની ખ્યાતિ ચારે બાજુ ફેલાઈ ગઈ.  ઋષિ વિશ્વામિત્રએ રાજા હરિશ્ચંદ્રની ખ્યાતિ સાંભળી.  તે તેની જાતે પરીક્ષણ કરવા માંગતા હતાં.  રાજા હરિશ્ચંદ્ર દરેક પરિસ્થિતિમાં સત્યનો જ સાથ આપતા હતા.  આ વફાદારીના કારણે તેમને ઘણી વખત ઘણી સમસ્યાઓનો સામનો કરવો પડ્યો હતો, પરંતુ તેમ છતાં તેમણે કોઈ પણ સંજોગોમાં સત્યનો સાથ ન છોડ્યો.  તેણે એક વખત જે વ્રત લીધું હતું, તે કોઈપણ ભોગે પૂર્ણ કર્યા પછી તે છોડી દેશે.

सत्यमेव जयते नानृतम् सत्येन पन्था विततो देवयानः । येनाक्रमत् मनुष्यो ह्यात्मकामो यत्र तत् सत्यस्य परं निधानं 

વિજય સત્યનો છે, અસત્યનો નહીં.  દૈવી માર્ગ સત્યથી જ વિસ્તરેલ છે.  જે માર્ગ પર વ્યક્તિ સ્વયં કાર્યશીલ બને છે, તે જ સત્યનું પરમ ધામ છે.

     રાજા હરિશ્ચંદ્ર અયોધ્યાના પ્રખ્યાત ક્ષત્રિય સૂર્યવંશી (ઇક્ષ્વાકુવંશી, સૂર્યવંશી કોળી, રઘુવંશી, અર્કવંશી) રાજા હતા. જેઓ ત્રિશંકુના પુત્ર હતા. ત્રિશંકુ સૂર્યવંશી રાજા નિબંધનના પુત્ર હતા.  ક્યાંક તેમના પિતાનું નામ 'ત્રય્યારુન' પણ આપવામાં આવ્યું છે.  ત્રિશંકુનું સાચું નામ સત્યવ્રત હતું.રાજા હરિશ્ચંદ્રની પત્ની દેવી તારામતી હતી.  તેમની પત્નીનું નામ તારામતી અને પુત્રનું નામ રોહિત હતું.  કેટલાક લોકો તારામતીને 'શૈવ્યા' પણ કહે છે.શૈવ્ય દેશના રાજાની પુત્રી હતી.  તેઓ શૈવ્યા તરીકે પણ જાણીતા હતા.

ઇક્ષ્વાકુ વંશ એ પ્રાચીન ભારતના શાસકોનો વંશ છે.  તેઓ સૂર્યવંશીઓમાંથી ઉદ્ભવ્યા હતા.  તે પ્રાચીન કોસલ દેશનો રાજા હતો અને તેની રાજધાની અયોધ્યા હતી. 

 તેઓ તેમની પ્રામાણિકતા માટે અજોડ હતા અને આ માટે તેમને ઘણી મુશ્કેલીઓ સહન કરવી પડી હતી.

         રાજા હરિશ્ચંદ્ર એક સત્યવાદી, વફાદાર અને શક્તિશાળી સમ્રાટ હતા.  પૌષ માસના શુક્લ પક્ષની પૂર્ણિમાના દિવસે સૂર્યવંશમાં હરિશ્ચંદ્રનો જન્મ થયો હતો.  રાજા હરિશ્ચંદ્રએ સત્યને ખાતર પોતાના પુત્ર, પત્ની અને પોતાને વેચી દીધા હતા.  તેમના પરોપકારી સ્વભાવના કારણે વિશ્વામિત્રે પોતાનું સમગ્ર રાજ્ય દાનમાં આપી દીધું હતું.

હરિચંદ્ર રાજાએ સ્વપ્નમાં આપેલ દાન :

असद्भिः शपथेनोक्तं जले लिखितमक्षरम् ।

सद्भिस्तु लीलया प्रोक्तं शिलालिखितमक्षरम् ॥

    શપથ લીધા પછી પણ દુષ્ટો બોલે છે તે શબ્દો પાણી પર લખેલા અક્ષર જેવા હોય છે.  સત્પુરુષો દ્વારા હાસ્યમાં બોલાતા શબ્દો પણ પથ્થર પર લખેલા અક્ષરો જેવા હોય છે.

        પૌરાણિક કથાઓ મુજબ, રાજા હરિશ્ચંદ્ર સત્યવાદી હતા, તેથી મહર્ષિ વિશ્વામિત્ર તેમના સત્ય અને ધર્મની કસોટી કરવા માટે આવ્યા. વિશ્વામિત્રએ માયા દ્વારા રાજા હરિશ્ચંદ્રને એક સ્વપ્ન બતાવ્યું, જેમાં એક બ્રાહ્મણ રાજાના મહેલમાં આવ્યો, જેને રાજા હરિશ્ચંદ્રએ ખૂબ માન આપ્યું, અને આખા રાજ્યને દાનમાં આપ્યું.

        બીજા દિવસે મહર્ષિ વિશ્વામિત્ર અયોધ્યા આવ્યા અને પોતાનું રાજ્ય માંગવા લાગ્યા.  રાજાએ સ્વપ્નમાં આપેલું દાન સ્વીકારી લીધું અને આખું રાજ્ય વિશ્વામિત્રને આપી દીધું.  મહારાજ હરિશ્ચંદ્ર સમગ્ર પૃથ્વીના સમ્રાટ હતા.  તેણે પોતાનું સમગ્ર રાજ્ય દાનમાં આપી દીધું.  

       હવે દાનમાં આપેલી જમીનમાં રહેવું યોગ્ય ન હોવાનું માનીને, તે તેની પત્ની અને પુત્ર સાથે કાશી આવ્યો;  કારણ કે પુરાણોમાં વર્ણન છે કે કાશી ભગવાન શંકરના ત્રિશૂળ પર સ્થિત છે.  તેથી, તેણી પૃથ્વી પર હોવા છતાં, તેણીને પૃથ્વીથી અલગ ગણવામાં આવે છે.  જ્યારે રાજા હરિશ્ચંદ્ર અયોધ્યાથી ચાલવા લાગ્યા ત્યારે....

    વિશ્વામિત્ર બોલ્યા – “દક્ષિણા આપ્યા વિના જપ, તપ, દાન વગેરે સફળ થતા નથી.  તમે આટલું મોટું રાજ્ય આપ્યું છે, માટે એક હજાર સોનાની મહોર આપો.  રાજા હરિશ્ચંદ્ર પાસે હવે પૈસા ક્યાં હતા?  રાજ્યના દાનથી રાજ્યની તમામ સંપત્તિ આપોઆપ દાનમાં આવી ગઈ.  ઋષિને દક્ષિણા આપવા માટે એક મહિનાનો સમય લઈને તે કાશી આવ્યો. 

         

     કાશીમાં તેણે તેની પત્ની રાણી શૈવ્યાને એક બ્રાહ્મણને વેચી દીધી.  રાજકુમાર રોહિત એક નાનો બાળક હતો.  પ્રાર્થના કરવા પર, બ્રાહ્મણે તેને તેની માતા સાથે રહેવાનો આદેશ આપ્યો.  રાજા હરિશ્ચંદ્રે પોતાને એક ચંડાલને વેચી દીધા અને આ રીતે ઋષિ વિશ્વામિત્રને દક્ષિણામાં એક હજાર મુદ્રા આપી.  મહારાણી શૈવ્યા હવે બ્રાહ્મણના ઘરમાં દાસી તરીકે કામ કરવા લાગી.  રાજા હરિશ્ચંદ્ર, ચાંડાલના સેવક તરીકે, સ્મશાનની રક્ષા કરવા લાગ્યા.  ચંડાલાએ ત્યાં સળગાવવા માટે લાવવામાં આવેલા મૃતકો પાસેથી કર વસૂલ્યા પછી તેમને બાળવા દેવાનું કામ સોંપ્યું હતું. 

     

     એક દિવસ રાજકુમાર રોહિત એક બ્રાહ્મણની પૂજા માટે ફૂલ ચૂંટતા હતા ત્યારે તેમને સાપ કરડ્યો.  સાપનું ઝેર ઝડપથી ફેલાઈ ગયું અને રોહિત મૃત્યુ પામ્યો અને જમીન પર પડ્યો.

       હરીચંદ્ર પોતે જ સ્મશાન ભૂમિમાં વસવા લાગ્યા. એક દિવસ તેણે પોતાના ભૂતકાળના જીવન વિશે સપનું જોયું. તેણે વિચાર્યું કે તેની હાલની સ્થિતિ તેના ભૂતકાળના પાપોનું પરિણામ છે. તેના સ્વપ્નમાં, તે તેની પત્નીને તેની સામે રડતી જુએ છે. એક દિવસ તેની દયાજનક પત્ની તેના પુત્ર સાથે સ્મશાન આવી, જે સર્પના ડંખને લીધે મૃત્યુ પામ્યો હતો.

શરૂઆતમાં, તેઓ બંને તેમના દુઃખના કારણે દેખાવમાં ફેરફારને કારણે એકબીજાને ઓળખતા નહોતા. પરંતુ તરત જ હરિચંદ્રએ તેની પત્નીને તેના વિલાપના સ્વરમાંથી ઓળખી કાઢ્યું અને ત્યારબાદ તેની પત્નીએ તેને ઓળખી કાઢ્યું. બંનેએ તેમના પુત્રની મૃત્યુ ઉપર ઉદાસ થવાનું શરૂ કર્યું. હરિચંદ્ર આત્મહત્યા કરવાનો વિચાર કરે છે. પરંતુ પછી તેને સમજાયું કે જો તે પોતાના ગુરુની પરવાનગી વિના આમ કરે છે, તો તેણે તેના પછીના જન્મમાં તેનું પરિણામ ભોગવવું પડશે.

કેટલાક ખચકાટ પછી, હરિષચંદ્ર પરિણામના ભલે ગમે તે હોય તેના પુત્રના અંતિમ સંસ્કાર (આગ) પર આત્મહત્યા કરવાનો નિર્ણય કર્યો. તેણે પોતાની પત્નીને કહ્યું: 

રાણી એ પણ એ જ રીતે મૃત્ય પામવાનું નક્કી કર્યું. તેમના પુત્રના મૃતદેહને અંતિમવિધિ પર મૂક્યા પછી, તેઓએ ભગવાન નારાયણ (વિષ્ણુ) પર ધ્યાન કરવાનું શરૂ કર્યું.

આ દરમિયાન, ધર્મના નેતૃત્વ હેઠળ વિશ્વામિત્ર સાથેના તમામ દેવતાઓ આવ્યા. ધર્મ દેવ હરિચંદ્રને પોતાની જાતને મૃત્યુની સમર્પણ કરવાના નિર્ણયથી અટકાવે છે. ધર્મ દેવ તેમને કહ્યું કે તેઓ હરિચંદ્રની ક્ષમા, સ્વ-નિયંત્રણ, સત્યતા અને અન્ય ગુણોથી ખુશ છે.

ઈશ્વરના રાજા ઈન્દ્રએ તેમને કહ્યું કે, તેમની પત્ની અને તેમના પુત્રે તેમના સારા કાર્યોને કારણે સ્વર્ગમાં સ્થાન મેળવ્યું છે.

હરિચંદ્રના પુત્રને ઇન્દ્ર દ્વારા જીવનમાં પુનઃસ્થાપિત કરવામાં આવે છે. જો કે, હરિચંદ્ર પોતાના મલિક (ચાંડાલ) ની પરવાનગી વિના સ્વર્ગમાં જવાનો ઇનકાર કર્યો હતો. ધર્મ દેવ પછી રાજાને જણાવે છે કે તેણે પોતે ચાંડાલનું સ્વરૂપ ગ્રહણ કર્યું છે. રાજાએ ફરીથી પોતાના રાજ્યના લોકો વિના સ્વર્ગમાં જવાનો ઇનકાર કર્યો, જેઓ તેમના પ્રસ્થાન પર દુઃખી હતા અને તેમની યોગ્યતામાં સમાન ભાગીદાર હતા.

તેમણે ઈન્દ્રને તેમના સામ્રાજ્યના લોકોને સ્વર્ગમાં જવાની વિનંતી કરી, ઓછામાં ઓછા એક દિવસ માટે. ઇન્દ્રએ તેની વિનંતી સ્વીકારી. તે પછી, હરિચંદ્ર અને તેમના લોકો સ્વર્ગમાં ગયા.

દેખો હરીશ્ચંદ્ર હાલ્યા બજારે,

સતવાદી સત ને માટે,

રાજા છતાં રૂખી ઘેર વેંચાણા,

બાના તણા બીરદ માટે…દેખો હરીશ્ચંદ્ર..(1)

 

ના કહું તો મારો નાથજી લાજે,

વચન દઇને વરીયા વાટે,

રાણી તારાદે રોહીદાસ વેંચાણા,

ભક્તિ ભલાને શીર માટે…દેખો હરીશ્ચંદ્ર ..(2)

 

કુંવર રોહીદાસને સર્પે ડસિયો,

એની વાત વંચાણી કાશી ઘાટે,

એ લીધી ખડગ રાજા રાણી પર કોપ્યા,

મનથી બીના નહીં મુંઆ માટે…દેખો હરીશ્ચંદ્ર..(3)

 

ઘ્રુજે ધરણીને કંપે કૈલાશા,

વાલમ દૂપ ધર્યું વૈરાટે,

નીમાધારી રાજા નીમ નહીં છોડે,

સન્મુખ ચાલી ચરણો સાટે…દેખો હરીશ્ચંદ્ર..(4)

 

પાછા પગલાં ન હોય શુરાના,

વળી નિકળ્યા વસમી વાટે,

કહે ‘રવિરામ’ ગુરૂ ભાણને પ્રતાપે,

જઇને પુજાણા પ્રભુને પાટે…દેખો હરીશ્ચંદ્ર..(5) 

 

હરીચંદ્ર રાજાએ સ્વપ્નમાં આપેલા દાનને સત્ય રુપે સ્વીકાર કર્યું. ગુરુએ આપેલા સત્ય રુપી વ્રતમાં ડગ્યા નહીં કેમ કે ગુરુજીનો પંથમાં સત્ય, પ્રેમ, કરુણા વગેરેનો માર્ગ છે. જેની પર ચાલનારને ગુરુજી પ્રભુ સુધી પહોંચાડી દે છે. 

પગ રે વિના નુ પંથે હાલવુ,

જાવુ મારે ગુરુજી ને દેશ

દેશી રે મળે રે આપણા દેશના

પહોચાડે ગુરુજી ને સંદેશ...

પાયા રે પ્યાલા ગુરુ એ પ્રેમ ના,

આવ્યા કાંઈ અમી ના ઓડકાર

વચન બાણ ગુરુ એ માર્યા,

લાગ્યા રુદિયા મોજાર...

પગ રે વિનાનુ...

મન તો ચડયુ રે ગુરુજી માળીયે,

સુરતા ચડી છે આસમાન

સુરતા રાણી એ ત્રાપા નાખ્યા ,

દિધા તખત પર નિશાન...

પગ રે વિનાનુ...

અંતર ના પડદા ગુરુ એ ખોલ્યા ,

થઈ છે આનંદ લીલા લહેર

અખંડ સમાધી લાગી દેહ મા

ચડી ગઇ શુન શિખર મોજાર....

પગ રે વિનાનુ...

આ રે કાયા મા મીઠી વિરડી ,

પાણીલા ભરે છે પનિહાર

કાંઠે રે ઉભો એક જોગીડો

લીધો છે વૈરાગી નો વેશ...

પગ રે વિના નુ...

આ રે પંથે હાલવુ દોયલુ ,

નથી ત્યા કોઇ નો સંગાથ

દાસ રે અંબારામ આવુ બોલ્યા,

સદગુરુ ભેટયા શિવરામ...

પગ રે વિનાનુ...