દેવયાની

 

શુક્રાચાર્યની પુત્રી દેવયાની, જે તેના પિતાના શિષ્યના પ્રેમમાં પડી ગઈ હતી.  કચ બૃહસ્પતિનો પુત્ર હતો. જે શુક્રાચાર્ય પાસે સંજીવની વિદ્યા શીખવા આવ્યો હતો.  જ્યારે તેણે દેવયાનીના પ્રેમ પ્રસ્તાવને નકારી કાઢ્યો .ત્યારે દેવયાનીએ તેને શ્રાપ આપ્યો કે તારું શિક્ષણ તારા માટે ફળદાયી નથી.  આના પર કચે પણ શ્રાપ આપ્યો કે કોઈ પણ ઋષિપુત્ર તમારી પાણિનો ( લગ્ન)સ્વીકાર કરશે નહીં.

અત્રિ વંશના રાજા નહુષને છ પુત્રો હતા : યાતિ, યયાતિ, સયાતિ, અયતિ, વ્યાતિ અને કૃતિ.  યતિ પરમ જ્ઞાની હતા,  અને રાજ્ય, લક્ષ્મી વગેરેથી અળગા રહેતા  હતા. તેથી રાજા નહુષે તેના બીજા પુત્ર યયાતિને રાજ્યાભિષેક કર્યો.  (ઉલ્લેખનીય છે કે ઇક્ષવાકુ વંશમાં યયાતિ નામનો રાજા હતો, તેના પિતાનું નામ પણ નહુષ હતું.)

એક સમયે, રાક્ષસ રાજા વૃષપર્વની પુત્રી શર્મિષ્ઠા અને ગુરુ શુક્રાચાર્યની પુત્રી દેવયાની તેમના મિત્રો સાથે બગીચામાં ફરતા હતા.  શર્મિષ્ઠા ખૂબ જ સુંદર રાજકુમારી હતી, જ્યારે દેવયાની અસુરોના મહાન ગુરુ શુક્રાચાર્યની પુત્રી હતી.  સુંદરતાના મામલામાં બંને એકબીજાથી ઓછા ન હતાં.  બધાએ પોતપોતાના કપડા ઉતાર્યા અને તે બગીચામાં આવેલા તળાવમાં સ્નાન કરવા લાગ્યા.

તે જ સમયે ભગવાન શંકર ત્યાંથી પાર્વતી સાથે બહાર આવ્યા.  ભગવાન શંકરને આવતા જોઈને તે બધી છોકરીઓ શરમથી બહાર આવી અને પોતપોતાના વસ્ત્રો પહેરવા લાગી.  ઉતાવળમાં શર્મિષ્ઠાએ આકસ્મિક રીતે દેવયાનીના કપડાં પહેરી લીધા.  આનાથી દેવયાની ખૂબ ગુસ્સે થઈ ગઈ અને તેણે શર્મિષ્ઠાને કહ્યું, હે શર્મિષ્ઠા!  રાક્ષસી પુત્રી હોવાને કારણે બ્રાહ્મણ કન્યાના વસ્ત્રો પહેરવાની હિંમત કેવી રીતે થઈ?  મારાં કપડાં પહેરીને તમે મારું અપમાન કર્યું છે.'

દેવયાનીના અપમાનજનક શબ્દો સાંભળીને શર્મિષ્ઠા તેના અપમાનથી સ્તબ્ધ થઈ ગઈ અને તેણે દેવયાનીના વસ્ત્રો છીનવી લીધા અને તેને કૂવામાં ધકેલી દીધી.  દેવયાનીને કૂવામાં ધકેલીને શર્મિષ્ઠા ત્યાંથી નીકળી ગયાં. પછી રાજા યયાતિ શિકાર કરતા ત્યાં આવ્યા અને પોતાની તરસ છીપાવવા કૂવા પાસે ગયા, ત્યારે તેણે તે કૂવામાં દેવયાનીને કપડા વગરની જોઈ.

તેઓએ દેવયાનીના શરીરને ઢાંકવા માટે ઝડપથી તેમના કપડાં આપ્યા અને તેને કૂવામાંથી બહાર કાઢી.  આથી દેવયાનીએ રાજા યયાતિને પ્રેમથી કહ્યું, 'હે આર્ય!  તમે મારો હાથ પકડ્યો છે, તેથી હું તમને મારા પતિ તરીકે સ્વીકારું છું.  હે શ્રેષ્ઠ ક્ષત્રિય !  જો કે હું બ્રાહ્મણ પુત્રી છું, પરંતુ બૃહસ્પતિના પુત્ર કચના શ્રાપને લીધે હું બ્રાહ્મણ કુમાર સાથે લગ્ન કરી શકતી નથી.  માટે મને તમારા ભાગ્યના ભોગ તરીકે સ્વીકારો.'  યયાતિએ પ્રસન્ન થઈને દેવયાનીના આ પ્રસ્તાવનો સ્વીકાર કર્યો.

દેવયાની ત્યાંથી પોતાના પિતા શુક્રાચાર્ય પાસે આવી અને તેમને આખી વાત કહી.  શુક્રાચાર્ય શર્મિષ્ઠાના આ કૃત્ય પર ખૂબ ગુસ્સે થયા અને રાક્ષસોથી દૂર થઈ ગયા.  આના પર, રાક્ષસ રાજા વૃષપર્વા તેમના ગુરુદેવ પાસે આવ્યા અને તેમની ઘણી રીતે પૂજા કરવા લાગ્યા.

બહુ મુશ્કેલીથી શુક્રાચાર્યનો ક્રોધ શાંત થયો અને તેણે કહ્યું, હે રાક્ષસ રાજા!  હું તમારાથી કોઈપણ રીતે નારાજ નથી પણ મારી પુત્રી દેવયાની ખૂબ ગુસ્સે છે.  જો તમે તેને ખુશ કરી શકશો, તો હું ફરીથી તમને ટેકો આપવાનું શરૂ કરીશ.'

દેવયાનીને પ્રસન્ન કરવા વૃષપર્વે તેને કહ્યું, 'હે પુત્રી!  તમે જે માંગશો તે હું તમને આપીશ.'  દેવયાનીએ કહ્યું, હે રાક્ષસ રાજા!  હું તમારી પુત્રી શર્મિષ્ઠાને દાસી તરીકે ઈચ્છું છું.  શર્મિષ્ઠાએ તેના પરિવાર પરના સંકટને ટાળવા માટે દેવયાનીની દાસી બનવાનું સ્વીકાર્યું.

શુક્રાચાર્યએ તેમની પુત્રી દેવયાનીના લગ્ન રાજા યયાતિ સાથે કર્યા.  શર્મિષ્ઠા પણ તેની દાસી તરીકે દેવયાની સાથે યયાતિના ઘરે આવી.

દેવયાનીને પુત્રવતી હોવાને કારણે શર્મિષ્ઠાએ રાજા યયાતિને પુત્રની ઈચ્છા સાથે વિનંતી પણ કરી હતી, જે યયાતિએ સ્વીકારી હતી.  રાજા યયાતિને દેવયાનીથી બે પુત્રો હતા, યદુ અને  અને શર્મિષ્ઠાને ત્રણ પુત્રો હતા, દ્રુહ્યુ, અનુ અને પુરુ.

પાછળથી જ્યારે દેવયાનીને યયાતિ અને શર્મિષ્ઠાના સંબંધ વિશે ખબર પડી ત્યારે તે ગુસ્સામાં તેના પિતા પાસે ગઈ.  શુક્રાચાર્યે રાજા યયાતિને બોલાવીને કહ્યું કે હે યયાતિ!  તમે  સ્ત્રી લંપટ છો.  તેથી જ હું તને શ્રાપ આપું છું કે તું તરત જ વૃદ્ધાવસ્થાને પ્રાપ્ત કરો. '

તેમના શ્રાપથી ગભરાઈને રાજા યયાતિએ બૂમ પાડી અને કહ્યું, હે રાક્ષસ સ્વામી!  તમારી પુત્રી સાથે વિષયનો આનંદ માણતા હું હજી પણ સંતુષ્ટ નથી.  આ શ્રાપને કારણે તમારી દીકરીને પણ નુકસાન થાય છે.'  પછી કંઈક વિચારીને શુક્રાચાર્ય બોલ્યા, 'સારું!  જો કોઈ તમને ખુશીથી તેમની યુવાની આપે છે, તો તમે તમારી વૃદ્ધાવસ્થાને તેની સાથે બદલી શકો છો.'

આ પછી રાજા યયાતિએ પોતાના મોટા પુત્રને કહ્યું, 'વત્સ યદુ!  તમારા નાનાએ મને આપેલી આ વૃદ્ધાવસ્થા લઈ લો અને મને તમારી યુવાની આપો.'  આના પર યદુએ કહ્યું, 'હે પિતાજી!  અકાળ વૃદ્ધાવસ્થાને કારણે હું જીવવા માંગતો નથી.  તેથી જ હું તમારી વૃદ્ધાવસ્થાને લઈ શકતો નથી.'

યયાતિએ તેના બાકીના પુત્રો પાસે સમાન માંગણી કરી, પરંતુ તે બધાએ વાત કાપી નાખી.  પરંતુ સૌથી નાના પુત્ર પુરુએ પિતાની માંગણી સ્વીકારી લીધી.

ફરીથી યુવાન થતાં રાજા યયાતિએ યદુને કહ્યું, 'તમે સૌથી મોટો પુત્ર હોવા છતાં તમારા પિતા પ્રત્યેની તમારી ફરજ નિભાવી નથી.  તેથી, રાજ્યના અધિકારથી તમને વંચિત કરીને, હું મારું રાજ્ય પુરુને આપું છું.  હું તમને શ્રાપ પણ આપું છું કે તમારા વંશને રાજવંશી દ્વારા હંમેશા બહિષ્કૃત કરવામાં આવશે.'

દેવયાનીનો એક તરફી પ્રેમ કચ તરફનો છે, કચ જુદાં- જુદાં અનેક બાના બતાવે છે, ખરેખર પ્રેમમાં કોઈ બાના નથી હોતા... દેવયાનીની વિહ્વળતા દર્શાવી છે. 

"રજનીથી ડરું, તોયે આજે એ લેખતી નથી;

ક્યાં છો ? કચ ! સખે ! ક્યાં છો ? કેમ હું દેખતી નથી ?"

લંબાવેલા સ્વર મધુર આ વ્યોમ માંહે ફરે છે,

પુષ્પે પુષ્પે વિટપ વિટપે નૂતન શ્રી ભરે છે;

નાનાં નાનાં વપુ ધરી શકે શોધતા એ દિશામાં,

રેલંતા એ રતિ વિવિધ શી કૈં શશીની નિશામાં !

દિવ્ય પ્રભા નિરખી ઉત્સુક જે થયેલી

દેખાડવા સુહ્રદને પ્રણયાદ્રૅ ઘેલી;

તે આ સ્વભાવ સરલા કરી દોડ નાની,

બોલાવતી ધસતી બાલક દેવયાની.

તરે જે શોભાથી વન વન વિષે બાલ હરિણી,

સરે વા જે રીતે સુરસરિતમાં સૌમ્ય કરિણી;

કરે એવું જ્યોત્સ્નાભ્રમણ, ભ્રમણે જ્યાં અટકતો

શશાંક પ્રેક્ષીને સુભગ મણિ સેંથે ઝબકતો